Ne zaman bir soruya doğru cevap versek, basit de olsa doğru bir çıkarımda bulunsak ve haklı olduğumuzu görsek hemen “aklımı seveyim” deriz. Bir hastalık ya da yaralanma olsa “önemli olan akıl sağlığı” deriz. Kaybedildiğinde değeri anlaşılırmış ya her şeyin, bir tek aklımız, zekâmız daha kaybedilmeden de en değerlimizdir. Elbette kolumuz, bacağımız, gözümüz, vücudumuzun her bir hücresi çok kıymetli, ancak aklımız başımızda olmayınca, zihinsel yetileri kaybedince sağlam olan o kolları, bacakları nasıl kullanabileceğimizi de pek bilemiyoruz. Nasıl ki, kalp yaşamsal organımızsa, beyin de en hayati organımız. İşte bu sebeple de akıl sağlığımızı, sahip olduğumuz zekâyı korumakta fayda var.
Herkesin doğuştan getirdiği belli bir ölçüde zekâsı vardır. Bu bizim genetik mirasımızla ilgilidir. Tam da burada şunun altını çizmekte fayda var: Bilim insanlarının çalışmalarına göre erkek çocuklar zekânın tamamını anneden, kız çocuklar ise yarısını anneden, diğer yarısını babadan alıyor. Yani Einstein zekâsına sahip erkek çocukların aklıyla babalar çok övünmese iyi olur ya da süper zeki kızların bu zekâlarının anne ve babanın ortak ürünü olduğu akıldan çıkarılmamalı. Zekâ çok önemlidir. Zekâ, yaşamsal değere sahiptir. Çünkü hayattaki yerimizi, duruşumuzu, iyiliğimizi, varlığımızı ve ne şekilde yaşadığımızı belirleyen en önemli etken aslında zekâmızdır. Peki, nedir bu zekâ, kız isek anne ve babamızdan, erkek isek annemizden aldığımız bu zekâ hep aynı şekilde kalır mı, azalır mı, çoğalır mı? Ne yemeli, ne içmeli daha zeki olmak için ya da en önemlisi zekâ geliştirilebilir mi?
Zekâ nedir?
Neyi, neden, nasıl, ne şekilde yapacağımıza karar vermemizi sağlayan zekâ en basit tanımla, olayları kayıt etme ve gerektiğinde değerlendirme sürecinde zihnin öğrenebilme yeteneğidir. Zekâ, aslında bizi biz yapan, yaşamın içinde kendi başımıza var olmamıza yardım eden içsel gücümüzdür. Bizler, zekâmız kadar ve zekâmız sayesinde öğrenir, uygular, uyarlar, uyum sağlar, uygun yöntemler bulur, problem çözeriz. Bilinen 8 farklı zekâ türü vardır ve bunların her biri çeşitli yöntemlerle geliştirilebilir; geliştirmez, hiç kullanılmaz ise körelir. Bunların yanında bir de dokuzuncu zekâ olduğu düşünülen “felsefi zekâ” vardır. Ancak henüz bu konuda yeterli veri bulunmuyor.
Zekâ geliştirilebilir mi?
Zekâ, kesinlikle canlıdır, yani bizle beraber doğar biz geliştirirsek gelişir, bizler kullanmazsak azala azala biter. Yani her insanın doğuştan getirdiği zekâyı geliştirebilme, aslında çok daha zeki bir kişi olabilme şansı bulunmaktadır. Özellikle de küçük yaşlardayken, bebeklikte, çocuklukta zekânın geliştirilebilmesi çok daha mümkün, çok daha kolaydır. Yaş ilerledikçe her ne kadar bu biraz zorlaşıyorsa da, biz yaşadıkça zekâmız da gelişebilir, yaşayabilir.
Zekâ çeşitleri nelerdir?
- Sözel, dilsel zekâ
- Görsel zekâ
- Sayısal zekâ
- Sosyal zekâ
- Bedensel zekâ
- Ritmik zekâ
- Doğacı zekâ
- İçsel zekâ
Sözel, dilsel zekâ nedir, nasıl geliştirilir?
Sözel zekâ, en basit tanımla bizim kelimelerle, cümlelerle kendimizi, yaşamımızı nasıl anlatabildiğimiz, nasıl iletişim kurabildiğimiz ile ilgili zekâ yetimizdir. Sözel zekâyı geliştirmenin en iyi yolları ise yazı yazmak ve bulmaca çözmektir. Sözel zekâsı gelişmiş kişiler genel olarak günlük tutan, sanal ya da gerçek ortamlarda yazı yazan, çok okuyan ve okuduğu kelimeleri kafasında anlamlandırabilen kişilerdir. Sözel dilsel zekâ en çok da dinleme, okuma ve bulmaca gibi egzersizlerle gelişmektedir. Sözel dilsel zekâsı yüksek olan kişiler düşüncelerini yazı ile aktarma konusunda çok başarılıdır.
Görsel zekâ nedir, nasıl geliştirilir?
Görsel zekâ, soyut kavramları zihinsel olarak boyutlandırma, olayları resmetme veya nesneleri bir araya getirerek bunlardan anlamlı bir kompozisyon çıkarma yeteneğidir. Kişinin perspektif gücü ve görsel hafıza görsel zekâ için belirleyici faktörlerden en önemlileridir. Görsel hafızası güçlü olan kişiler, gördüğü nesnelere ve olaylara daha kolay hakim olur. Uzmanlara göre, görsel zekâ, insan beyninin seslerle birlikte ilk yorumlama aracıdır. Bundan dolayı da kişi doğduğu andan itibaren hızla gelişirken, günlük yaşantısında deneyim edinip hafızaya aldığı işlerin tamamında bir bakıma görsel zekâyı geliştirmeye yönelik egzersizler yapmaktadır.
Görsel zekâyı geliştirmek için öncelikle:
- Gezip görülen yerler ayrıntılarıyla akılda tutulmaya ve hatırlanmaya çalışılmalı,
- Görülen nesnelerdeki detaylara odaklanmaya çalışılmalı,
- Nesnelerin renkleri ve tonları ayrıştırılmalı,
- Fotoğrafçılık, grafik tasarım gibi görsel sanatlara yönelmeli,
- Resim çizmelidir.
Sayısal zekâ nedir, nasıl geliştirilir?
Sayısal zekâ, adından da anlaşılacağı üzere kişinin tüm yaşamı boyunca hayatın her alanında karşılaştığı sayılarla arasında kurabildiği sağlam bağdır. Sayısal zekâ kişinin matematik işlemlerini kolaylıkla çözmesini veya formülleri kavramasını, cebindeki parayı ve onun ederini bilebilmesini sağlayan beyin fonksiyonudur. Sayısal zekâsı gelişmiş olan kişiler mantık gerektiren işlerde, olaylar arasında bağlantı kurmakta çok başarılı olur.
Sayısal zekâyı geliştirmek için:
- Sık sık satranç oynamak,
- Sayısal içerikli bulmacalar çözmek,
- Taş ve kart oyunları oynamak,
- Okul çağı geçmiş olsa bile matematik problemleri çözmek,
- Matematik bulmacaları çözmek gerekir.
Sosyal zekâ nedir, nasıl geliştirilir?
Sosyal zekâ, bizim toplum içindeki sosyal ilişkilerimizin niteliğini belirleyen zekâ türüdür. Sosyal zekâ bizim etrafımızdaki insanlarla güçlü ve etkili ilişkiler kurma yeteneğimizdir. Bu bağlamda daha çok insanları anlama, onların duygularını hissetme, empati yapabilme, bilinçaltlarına nüfus etme şeklinde sosyal zekâ açığa çıkmaktadır. Sosyal zekâsı gelişmiş olan kişiler lider ruhludur, toplulukları yönetme, anlama ve eğitme konusunda oldukça yeteneklidir.
Sosyal zekâyı geliştirebilmek için:
- Empati yapmaya çalışmak,
- Sürekli insanlarla iletişim halinde olmak,
- Doğru iletişim çabası göstermek,
- İletişim halinde olduğu insanların ihtiyaçlarını ve ruh hallerini anlamaya çalışmak,
- Tüm toplumu ilgilendiren olayların ve davranışların altındaki nedenleri incelemek önerilir.
Bedensel- kinestetik zekâ nedir, nasıl geliştirilir?
Bedensel zekâ, kişinin vücudunu ne kadar iyi kullanabildiği ile ilgilidir. Bu bağlamda problem çözmede vücudun fiziksel olarak tüm yönlerini mümkün olan en iyi şekilde kullanabilme bedensel zekânın alanıdır.
Bedensel zekâyı geliştirmek için:
- Bebeklik döneminde ince motor, kaba motor kasları yeterince hareket ettirmek,
- Gün içinde mümkün olduğunca fiziksel olarak aktif olmak,
- Aktif ve düzenli olarak bir spor dalıyla ilgilenmek,
- Diksiyon ve beden dili üzerine eğitim almak,
- Yüz kaslarını çalıştıracak etkinlikler yapıp bu kasları etkin olarak kontrol etmeyi öğrenmek,
- Dans kurslarına ve etkinliklerine katılmak önerilir.
Ritmik zekâ nedir, nasıl geliştirilir?
Ritmik zekâ, kişinin müziksel zekâsı, ritimlere, seslere hakimiyeti ve onları tanıyabilme yetisidir. Ritmik zekâsı gelişmiş kişiler, sesleri doğru şekilde zihnine kayıt eder ve doğru kullanır, notaları kolaylıkla anlar, ritmik şekiller oluşturabilir, ritimleri düşünebilir ve ritmik hareketleri yapmakta çok başarılıdır.
Ritmik zekâyı geliştirebilmek için:
- En az bir tane enstrüman çalmak,
- Bol bol müzik dinlemek,
- Şarkılara ritim tutmak,
- Müzik etkinliklerine katılmak önerilir.
Doğacı zekâ nedir, nasıl geliştirilir?
Doğacı zekâ, kişinin doğaya olan ilgisi, doğanın işleyişini ve doğada olup bitenleri anlayabilme, neden- sonuç ilişkisi kurabilme, doğayı sevebilme yetisidir. Doğacı zekâsı gelişmiş kişiler, zihnini doğa üzerine yoran, doğal yaşamın özellikleri, araçları, sorunları ve bunların çözümleri gibi konularda kafa yoran kişilerdir. Doğacı zekâsı yüksek kişiler, hayvanlara, bitkilere, daha doğrusu tüm doğaya hayrandır.
Doğacı zekâyı geliştirebilmek için:
- Güneşin doğuşu, hayvanların yaşamı gibi olumlu, deprem, sel gibi olumsuz tüm doğa olayları ile ilgilenmek,
- Doğadaki gelişmeleri yorumlamak,
- Doğayı araştırmak,
- Belgesel izlemek,
- Doğada vakit geçirmeye özen göstermek, doğaya daha fazla zaman ayırmak önerilir.
İçsel zekâ nedir, nasıl geliştirilir?
İçsel zekâ, içimizdeki güç, kendimizi tanıma yetimizdir. Şöyle ki, kişinin kendi olumlu ve olumsuz yönlerini bilmesi, tam olarak neler yapabileceğini, kendi potansiyelini görebilme yeteneği içsel zekâsıdır.
İçsel zekâyı geliştirmek için:
- Kendi davranış ve duygularını objektif olarak değerlendirmek,
- Kendini başkalarından dinleme ve öğrendiklerini kendi bildikleriyle karşılaştırmaya çalışmak,
- Kişilik testi, kişilik anketi gibi etkinlikler yapmak önerilir.
Yetişkinler de zekâsını geliştirebilir!
Zekânın geliştirilmesiyle ilgili etkinliklerden bahsedildiğinde genellikle bunların çocuklara, bebeklere hitap ettiği algısı vardır. Biz yetişkinler genellikle kendi çocuklarımızın zekâsını geliştirebilmek, onu bir adım öteye taşıyabilmek için maddi, manevi sahip olduğumuz tüm imkanları kullanmaya çalışırız. Oysaki çocuklara bu konuda maksimum düzeyde yardım edebilmek istiyorsak öncelikle kendi zekâmızı geliştirmek gerekebilir. Bunun için hiçbir zaman, hiçbir yaşta geç kalmış sayılmayız. Çünkü zekâ da bizim gibi canlıdır ve yaşadığımız sürece de yaşamaya devam eder ve bizler çaba gösterirsek gelişmeye devam eder.
Kişinin öğrenme ve öğrenilenleri ilişkilendirme, soyut düşünme, akıl yürütme, mantık kurma gibi zihinsel faaliyetlerinin tamamı zekâ ile ilgilidir, zekâsının sınırları içindedir. Kişi daha anne rahmindeyken gelişmeye başlayan zekâ yetişkin yaşa ulaşana kadar en hızlı gelişim sürecini yaşar. Ancak yetişkin çağa geldikten sonra bu durum hiç de öyle devam etmez. Şöyle ki, bir yetişkinin zekâsının gelişmeye devam etme oranı, bir çocukla kıyaslandığında çok düşüktür ama yine de geliştirilebilir. İşte bunun için de zekâ oyunları büyüklerde zekâyı geliştirme bağlamında çok etkilidir.
Yetişkinler için zekâ oyunları zekâyı geliştirir!
Zekâ çok önemlidir, zeki olmak ise yaşamın her alanında çok büyük avantajlar sağlar. Doğal olarak da büyük, küçük her insan zeki olmak, zekâsını mümkün olan en iyi şekilde geliştirmek ister. Bunun en etkili ve en eğlenceli yöntemlerinden birisi zekâ oyunlarıdır. Yaşam yetişkinler için zaten çok sıkıcıdır ve çoğu yetişkin kendine ayıracak zaman bulmakta zorlanır. Ancak hem hayatın keşmekeşine ara vermek hem de zekâyı geliştirmek için zekâ oyunları oynayarak eğlenmek ve öğrenmek mümkün olabilir. Beyin, her daim zinde olmaya ihtiyaç duyar. Özellikle de ileri yaştakilerin en sık olarak yaşadıkları dikkat dağınıklığı, hafıza zayıflığı gibi sorunları önlemek, azaltmak için zekâ oyunlarının yardım edici ve tedavi edici etkisi bulunmaktadır. Aslında bir yetişkinin kendine yapabileceği en büyük yatırım zekâ oyunlarına her gün rutin olarak zaman ayırmaktır. Bu sebeple de yetişkinler için özel olarak hazırlanmış zekâ oyunları mutlaka oynanmalıdır.
Yetişkinler hangi oyunlarla zekâsını geliştirebilir?
- Bulmacalar
“Bulmaca” sözcüğü sanki daha çok yaşlıların vakit geçirdiği bir aktiviteyi çağrıştırıyor olabilir. Ancak çok yanılıyoruz. Günlük gazetelerdeki bulmacaları bile çözmeyi alışkanlık haline getirmek zekâmızı besliyorken, bir de zekâ geliştirmek için yetişkinlere özel olarak hazırlanmış bulmacalar bunun birkaç katı fazla fayda sağlamaktadır. Hemen herkesin babasından, dedesinden çok aşina olduğu kare bulmaca, çengel bulmaca, kelime bulmaca ve bunlar gibiler zihnin dinlenmesine, hafızanın ve dikkatin gelişmesine, zekânın her daim dinç kalmasına olanak veriyor. Bulmacalar kişinin çözüm odaklı düşünmesine ve dolayısıyla da zekânın en önemli işlevlerinden birisinin gerçekleşmesine yardımcı oluyor. Özellikle de kelime haznesinin gelişmesi, genel kültür ve bunlara bağlı olarak iletişim yeteneğinin desteklenmesi için bulmacalar çok önemlidir.
- Satranç
Zekâ oyunundan bahsedildiğinde öncelikle akla satranç geliyor. Bu çok da normal. Çünkü satranç oynamak, kişiye içinde bulunduğu durumdan kurtulmak, oyunu kazanmak için bir tek yol olmadığını, daha pek çok seçenek olduğunu ve alternatifleri nasıl değerlendirebileceği yetisini çok iyi bir şekilde kazandırır. Satranç, kişiye baskı altında ya da çözülmeyi bekleyen sorunlar varken en doğru ve en hızlı kararı alma mekanizmasını geliştirir. Satranç oynayarak daha dikkatli olmak, rakibin hamleleri de dahil birçok alternatifi hesaplamayı öğrenmek, stratejik düşünmek, odaklanma ve dikkat yetisini geliştirmek mümkün olur.
- Video ve bilgisayar oyunları
Bilgisayar oyunlarının bazı zararları olduğu herkes tarafından bilinirken, doğru seçimler yapılırsa zekâyı geliştirebildikleri göz ardı edilmektedir. Bilgisayar oyunları oynayan çocuklar hep kınanırken, onları zekâyı geliştirici, zihinsel gücü artırıcı oyunlara yönlendirmek akla bile gelmez. Oysaki hem yetişkinler hem de çocuklar için zekâyı geliştirici, çok faydalı bilgisayar oyunları ve videolar da bulunmaktadır. Doğru seçimler yapıldığında, çok uzun süre değil de yeteri kadar kullanıldığında bilgisayar oyunları zekâyı geliştirmenin eğlenceli bir yolu olabilir. Şöyle ki, macera dolu zorlu bir aksiyon oyununda kişi hızlı karar almayı, detayları görmeyi veya sadece önemli nesnelere odaklanmayı öğrenebilir, bu yetilerini geliştirebilir. Basit gibi görünen bir araba yarışı oyunu ile kişi el -göz koordinasyonu gelişimini artırabilir. Strateji oyunları ise sosyal ilişkileri güçlendirme, hayatta kalma ve mantıklı düşünebilme yeteneğini geliştirebilme hususlarında çok faydalıdır. Aslında her yaştan herkesin, ama en çok da günlük yaşamında bir işe veya konuya odaklanma konusunda zorluk çeken, dikkat dağınıklığı, dikkat eksikliği, konsantre olamama problemi olan kişiler doğru bilgisayar oyunları ile bu sorunlarını çözebilir. Çünkü pek çok video oyunu zekânın dikkat ve konsantrasyon ile ilgili bölümlerinin gelişmesine yardımcı oluyor.
- Zihin egzersizleri
“İşleyen demir ışıldar” atasözü en çok da beynimize yakışıyor. Beynimizi ne kadar sık ve etkili şekilde kullanırsa o kadar fazla gelişmektedir. İşte bu sebeple de beyni sürekli aktif tutmak, zihni çalıştırmak gerekiyor. Günümüzün bilgisayar, internet çağı olduğu, mobil bir yaşamın içinde olduğumuz düşünüldüğünde telefon, tablet, PC gibi araçlarla kolaylıkla her yerde erişilebilen zihin egzersizleri uygulamalarını mutlaka kullanmak gerekiyor. Her yaştan kişiler için özel olarak hazırlanan zihni çalıştırıcı oyun türü egzersizlerle hem zekâyı geliştirmek hem de zihinsel sorunlarla bağlantılı yaşlılık hastalıklarından korunmak mümkündür. Zihin egzersizleri içeren zekâ oyunları çocuk, büyük fark etmeksizin her yaştan birey için çok önemli bir ihtiyaçtır.
- Eşini bulma oyunu
Bir nesnenin eşini bulabilmeye dayanan bu oyun çok basit gibi görünmekle birlikte zekâyı ve özellikle de hafızayı geliştirebilmek için çok önemlidir. Sıra sıra dizilmiş kartların öncelikle açık hali, yani nesnelerin resimlerinin olduğu yüzüne bakılır, sonra bunlar kapatıldıktan sonra birer birer açılan nesnelerin eşleri bulunur. Bu şekilde bellek hızlı bir şekilde çalışır ve en doğru kararı vermeye odaklanılır. Dijital çağda bunun çok çeşitli varyasyonları bulunmakta ve ücretsiz olarak pek çoğu oynanabilmektedir.
Yukarıda sadece 5 tane seçenek sunulmuş olması kimseyi yanıltmasın, zekâsını geliştirmek isteyenler için internet ortamında yüzlerce, hatta binlerce bulmaca, oyun ve uygulama seçeneği bulunmaktadır. Yaş kaç olursa olsun bunlardan bir ya da birkaçını denemekte, hatta her gün düzenli olarak uygulamakta fayda var.
MartıDergisi.com yazarlarının ortak çalışmasıdır.
